مبنای ترتیب آیات قرآن و سوره های قرآن چیست؟ + پاسخ

ترتیب آیات و سوره ها

پرسش1:
ترتیب آیات قرآن و سوره ها توسط چه کسی انجام شده است؟ چرا بر اساس ترتیب نزول مرتب نشده است؟

پاسخ:
با سلام و درود
در دو مطلب به این پرسش پرداخته می شود.
مطلب اول: ترتیب آیات
اکثر مفسران و عالمان علوم قرآنی بر این عقیده اند که ترتیب آیات هر سوره، توقیفی و متناسب با ترتیب نزول و توسط خود پیامبر اکرم(ص) مرتب شده است.
حتی برخی ادعای اجماع کرده اند، مانند سيوطى که مى ‏گويد: اجماع و نصوص فراوان دلالت بر توقيفى بودن ترتيب آيات دارند و ترديدى در اين امر نيست.(1)
البته در این زمینه چند نکته لازم به ذکر است:
1. بیش تر آیات، بر اساس همان ترتیب نزولی که داشته اند مرتب شده اند، لذا ترتیب نزول اکثر آیات سوره ها، بطور طبیعی انجام شده و توقیفی است.
در حديثی از امام صادق عليه السلام آمده: پايان هر سوره ‏ای به واسطه نزول "بسم الله الرحمن الرحيم" در آغاز سوره ديگر شناخته می شد.(2)
هم چنین از ابن عباس نقل شده: پيامبر(ص) با نزول "بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم‏" می ‏دانست كه سوره قبلی پايان يافته و سوره ديگری آغاز گشته است.(3)
2. بر اساس مدارك تاريخی گاه آيه يا آياتی نازل می ‏شده ولی پيامبر به نويسندگان وحی، دستور مي داده اند كه آن آيه يا آيات را در لابه ‏لای سوره ‏ای كه قبلا نازل شده و پايان يافته بود قرار دهند. اين گونه تنظيم آيات كه خارج از روال طبيعی نزول آيات بوده، نيازمند به تصريح و تعيين شخص پيامبر داشت و بي ‏گمان حكمت و مصلحتی در آن نهفته بوده است.
ابن عباس مي ‏گويد: زمانی بر پيامبر خدا(ص) می گذشت و سوره هايی چند بر او نازل می ‏گشت. وقتی آياتی بر او نازل مي ‏شد بعضی از نويسندگان را احضار كرده می ‏فرمود: اين آيات را در سوره ‏ای كه فلان خصوصيات را دارد بگذاريد.(4)
در مجمع البيان و در ذيل آيه شريفه: «وَ اتَّقُواْ يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلىَ اللَّهِ ثُمَّ تُوَفىَ‏ كلُ‏ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَ هُمْ لَا يُظْلَمُون‏»(5) آمده، اين آيه، آخرين آيه نازل شده از قرآن است که به گفته جبرئيل و دستور پيامبر(ص)، بعد از آيه 280 ـ بين آيه ربا و آيه دين ـ قرار داده شده است.(6)
البته اين نوع تنظيم آيات در اسناد تاريخی بسيار كم گزارش شده است.
3. در برخی از سوره ‏های قرآن كريم، ترتيب و تنظيم آيات، مطابق با ترتيب طبيعی نزول نيست و مدركی نيز در دست نيست كه تنظيم آن را به پيامبر(ص) نسبت دهد.
علامه مجلسی(ره) يكی از اين سوره‏ها را سوره "ممتحنه" ذكر می ‏كند. نُه آيه اول اين سوره در سال هشتم هجری در شأن حاطب بن ابی بلتعه نازل شده است.
به دنبال اين آيات، دو آيه وجود دارد كه نزول آن به سال ششم هجری پس از صلح حديبيه در شأن فرار زنی به نام سبيعه اسلميه يا كلثوم بنت عقبه، اتفاق افتاده است. نزول آيه دوازدهم در سال نهم هجرت بوده كه مربوط به بيعت زنان است.
آخرين آيه اين سوره، با آيات اوليه از نظر محتوا هماهنگ است.(7)
آیت الله معرفت در این زمینه می گوید:
ترتیب و نظم و عدد آيات در سوره‏ ها، چه با نظم طبيعى (در اکثریت غالب سوره ها) يا نظم دستورى (در موارد اندک)، توقيفى است و در زمان حيات پيامبر اكرم (ص) و با نظارت و دستور خود آن حضرت انجام گرفته است لذا بايد آن را تعبدا پذيرفت و از آن پیروی نمود و به همان ترتيب در هر سوره تلاوت كرد.(8)
با توجه به سیاق آیات، اصل اولی این است که آیات بر اساس ترتیب نزول، در سوره ها مرتب شده اند، مگر این که خلاف آن با دلیل ثابت شود، که آن هم مواردش نادر و بسیار کم است.(9)
در نوشته‏ هاى برخى از قدما آمده است كه در برخى سوره‏ ها، آياتى بر خلاف‏ اصل سوره آمده است، يعنى اگر سوره مكى است ‏برخى آيات آن مدنى و اگر مدنى ‏است ‏برخى آيات آن مكى است. البته ما با تتبعى كه انجام داده‏ ايم به خلاف اين نظر دست‏ يافته ‏ايم، هر سوره‏ اى كه مكى است تمام آن مكى است و هر سوره ‏اى كه ‏مدنى است تمام آن مدنى است.(10)
علامه طباطبایى(ره):
ایشان با اين كه معتقد به توقيفى بودن ترتيب آيات در اكثر سوره‏ هاى قرآن كريم است، در عين حال تعداد سوره‏ هايى را كه تنظيم بعضى از آيات در آنها به اجتهاد و راى صحابه صورت گرفته ‏است، اندك نمى ‏داند.
به نظر ایشان وقوع برخى از آياتى كه به صورت متفرق نازل شده در جايى كه فعلا قرار دارند، خالى از مداخله اجتهادى صحابه نبوده است و اين مساله از ظاهر روايات جمع اول قرآن (در زمان خليفه اول) به دست مى‏ آيد.
بنا بر این، علامه به توقيفى نبودن ترتيب گروهى از آيات در جمع ‏آورى قرآن پس از رحلت پیامبر(ص) معتقد است، اما در زمان حيات پيامبر اكرم(ص)، كه خود آن حضرت ناظر در امر كتابت قرآن بوده اند، معتقد است بدون شک، ترتيب آیات، توقيفى بوده است.
ایشان در این زمینه بطور مفصل در تفسیر المیزان، راجع به این موضوع سخن گفته است.(11)
مطلب دوم: ترتیب سوره ها
این که آیا در عصر پیامبر (ص) قرآن کریم با همین ترتیب امروزی سوره ها و آیات، نگاشته شده بود یا نه؟ بین مفسران و عالمان علوم قرآنی اختلاف نظر وجود دارد.
دسته ای عقیده دارند که دست کم بخشی از ترتیب کنونی قرآن کریم بعد از رحلت پیامبر اسلام(ص) صورت گرفته است و دسته ای دیگر عقیده دارند که قرآن کریم به همین ترتیب امروزی در عصر پیامبر اکرم(ص) نگارش یافته است و حداکثر در یکی دو سوره مانند انفال و توبه اختلاف جزئی وجود دارد.
از امام باقر علیه السلام نقل شده است:
پیامبر اکرم(ص) فرمودند: سوره های طولانی را به جای تورات، و سوره های صد آیه ای را به جای انجیل، و سوره ها کمتر از صد آیه را به جای زبور، به من اعطاء کردند و علاوه بر اینها خداوند با دادن سوره های مفصل (یعنی سوره های کوتاه، سوره هایی که زود به فصل بسم الله الرحمن الرحیم می رسد) که 68 سوره است مرا برتری داد. و قرآن، مهیمن بر سایر کتب (تورات، انجیل و زبور) است.(12)
اگر در این روایت دقت شود می بینیم که این نظم سوره ها در روایت، عین نظم سوره ها در قرآنی است که در دسترس ما است؛ ابتدا سوره های طولانی، بعد سوره های صد آیه ای، سپس سوره های کمتر از صد آیه، و بعد سوره های کوتاه.
بنا بر این روایت، قرآن کریم در عهد پیامبر اکرم(ص) به همین ترتیب یک مجموعه بوده است.
نکته:
صرف نظر از این مطالب، لازم به ذکر است که قرآن کنونی همان قرآنی است که بر پیامبر اکرم(ص) نازل شده، و همان کلماتی هستند که به عنوان وحی الهی جهت هدایت عامه بشر بر رسول خدا (ص) فرود آمدند.
نظر آیت الله معرفت:
کتابت قرآن و همچنین تکمیل سوره ها و مرتب شدن آیه ها در سوره ها در زمان حیات پیامبر(ص) بوده، ولی جمع قرآن بین دو جلد و مرتب کردن سوره ها، بعد از آن حضرت صورت گرفته است، چرا که تا نزول وحی قطع نشده و ادامه دارد نمی توان سوره ها را به صورت کتاب و بین دو جلد مرتب نمود، و این امر هم محقق نمی شد الا بعد از پیامبر(ص). (ر.ک: التمهيد في علوم القرآن، ج ‏1، ص 281)
بيش ‏تر محققين و تاريخ نويسان بر آنند كه جمع و ترتيب سوره‏ ها پس از وفات پيامبر(ص) براى نخستين بار بر دست حضرت على اميرمؤمنان عليه السلام سپس ‏زيد بن ثابت و ديگر صحابه بزرگوار انجام گرفت. و در مجموع شايد بتوان گفت كه‏ عمل جمع قرآن به دست صحابه، پس از رحلت پيامبر(ص) از امور مسلم تاريخ‏ است.(13)
علامه طباطبایى(ره):
ترتيب سوره‏ ها در جمع زمان ابوبكر و جمع زمان عثمان، قطعا با اجتهاد صحابه صورت گرفته است و يك دليل آن است كه عثمان سوره های "انفال" و "براءة" را بين سوره های "اعراف" و "يونس" قرار داد.
دليل ديگر، مخالفت ترتيب مصاحف صحابه با مصحف ابوبكر و عثمان است.(14)
البته بهترين و محكم ‏ترين دليل بر عدم توقيفى بودن ترتيب سوره ‏ها، ترتيب مصحف حضرت على(ع) است كه بر خلاف ساير مصاحف، به ترتيب نزول، تنظيم گشته بود.



پرسش2:
آنچه گفته شد در مورد ترتیب آیات و سوره هاست. اما حتی خود آیات یکباره نازل نشده اند و در مورد بعضی آیات یک قسمتی بعد از قسمتهای دیگر نازل شده است، مثلا آیه تطهیر، و یا آیه الیوم اکملت لکم دینکم.
چرا این آیات اینطوری هستند؟ آیا همه اعتقاد دارند پیامبر این ترتیب را قرار داده اند؟
آیا این که یک مطلب در وسط مطالب دیگر بیاید گمراه کننده نیست؟ مثلا کسی که قرآن را برای اولین بار می خواند فکر می کند تکمیل دین با تمام شدن بیان احکام انجام می شود.

پاسخ:
چند نکته در این زمینه عرض می شود:
1. این موارد بسیار کم هستند.
2. برای چینش برخی آیات در میان آیات دیگر، دلیل خاص داریم که به دستور شخص پیامبر(ص) انجام شده است، مانند آیه 281 سوره بقره؛ لذا در مواردی که دلیل خاص نیست نمی توان آن را توقیفی و به دستور پیامبر دانست.
3. برخی این جابجایی برخی آیات را کار صحابه و کاتبان قرآن می دانند که یا از روی غفلت، آیه را جابجا کرده اند و یا از روی عناد و غرض خاص، مانند آیه اکمال دین (15) که همراه و بعد از آیه ابلاغ رسالت (16) نازل شده و در مورد انتصاب حضرت علی علیه السلام به وصایت و جانشینی پیامبر است ولی برخی برای این که مخالف این مسأله بودند این آیه را در بین آیات احکام خوراکی ها قرار دادند تا به گمان خودشان، دیگر برای ولایت و وصایت بدان استدلال نشود.(17)
4. آیه اکمال دین (18)، آیه ای مستقل است. اين جمله، جمله ‏اى است معترضه كه نه با صدر آيه ارتباطى دارد، و نه با ذيلش، که البته در فهم مراد الهی از این آیه، فرقی نمی کند که قرار دادن آن بین آن آیات را به دستور پیامبر(ص) بدانیم و یا کار صحابه و کاتبان که بعد از رحلت پیامبر انجام شده است.(19)
5. مواردی که آیه ای در لا به لای آیات دیگر آمده، با توجه با شأن نزول و روایات معصومین علیهم السلام، مراد از آن روشن می شود و هیچ منجر به گمراهی نمی شود؛ کما این که آیات مورد نظر چنین هستند.
6. کسانی که قرار دادن آیه اکمال دین (20) در بین آیه مربوط به احکام خوردنی ها را به دستور پیامبر(ص) می دانند، وجه آن را این می دانند که پیامبر این آیه را آنجا قرار دادند تا به گونه ای دیگر هم قابل تفسیر باشد و از دست تحریف مخالفان در امان باشد.
و کسانی که قرار دادن این آیه در آن جا را کار مغرضان می دانند، وجه آن را این می دانند که آنها چنین کردند تا این آیه تفسیرهای دیگری داشته باشد و بتوانند آن را از تفسیر اصلی که مربوط به وصایت علی بن ابیطالب (ع) برگردانند.


پرسش3:
کلا چرا قرآن این قدر پریشان سخن می گوید؟ از یک شاخه به شاخه دیگر می پرد!

پاسخ:
قرآن کتاب هدایت است و به تدریج و در طول 23 سال به مناسبت های مختلف نازل شده است و با توجه به مناسبت هایی که پیش می آمده مسلمان ها را هدایت و دستورات الهی را برای آنها بیان می کرده، و چون مناسبت ها متفاوت و گوناگون بوده، آیات و دستورات الهی نیز متفاوت هستند؛ لذا طبیعی است که مانند یک کتاب داستان و یا ... یک شروع و یک پایان نداشته باشد.
قرآن کریم به صورت یک کتاب آماده نازل نشده بلکه از همین مناسبت ها استفاده کرده و با توجه به همان ها سخن گفته و مطابق با نیاز مسلمانان به هدایت، در همان زمان، آیاتش نازل می شده است، و توجه به این نکته، معجزه و الهی بودن آن را بیشتر آشکار می کند.
افزون بر این که تدریجی بودن نزول آیات، آن هم متناسب با موقعیت های مختلف، فهم و گیرایی آن را برای مخاطبین آسانتر و ماندگارتر می کند.
بنا بر این:
به قرآن باید با این دید نگاه کرد، یعنی کتابی که با توجه به موقعیت های گوناگون و در طول 23 سال، و متناسب با هدایت و راهنمایی ای که همان زمان مسلمان ها به آن نیاز داشته اند، نازل شده است؛ لذا کتاب هدایت است و در این زمینه هر آن چه مورد نیاز بوده را بیان کرده است و در هدف خود هم موفق بوده است.


پرسش4:
1. در مورد پریشان گوییقرآن: قرآن که به ترتیب نزول مرتب نشده که بگوییم به خاطر نزول در شرایط مختلف بوده، مثلاآیه ۲۳۷ سوره بقره درباره طلاق، آیه و ۲۳8 و ۲۳9 درباره نماز، آیه ۲۴۰ درباره زنانبیوه، آیه ۲۴۱ درباره زنان مطلقه است، و از این نونه در قرآن زیاد است.
2. با توجه به این که جملاتی در آیات مختلف هستند(مثل آیه تکمیل دین) و یا آیات پراکنده هستند چطور می توانیم در مورد آیات دیگر به قبل و بعد از آن استناد کنیم و بگوییم چون قبل و بعداز این آیه یا جمله این چیزها گفته شده پس فلان استدلال را بیاوریم.

پاسخ:
دو نکته:
1. اکثر مفسران و دانشمندان علوم قرآنی، چینش آیات در سوره ها را توقیفی و متناسب با نزول و به دستور پیامبر(ص) می دانند. به همین جهت چون مناسبت ها و موقعیت های پیش آمده متفاوت بوده، آیات نیز به تبع آن، چنین است، لذا این پراکندگی طبیعی است.
اما این که فلسفه آن چیست، نمی دانیم. به قول یکی از اساتید چه بسا بدین جهت باشد که می خواهد بفهماند به انسان که زندگی نیز پراکندگی دارد و این گونه نیست که یک روال داشته باشد بلکه موقعیت ها و مناسبت های مختلفی در زندگی انسان رخ می دهد و باید انسان در همه حال به یاد خدا باشد و مطابق با معیارهای الهی حرکت کند.
2. فقط وقتی اطمینان داریم که مجموعه ای از آیات با هم نازل شده و پیوسته هستند می توان چنین استدلال نمود، نه هر جا.


پرسش5:
آیا اگر قرآن به ترتیب نزول بود، یا لااقل باسوره های مکی شروع می شد اثرش بهتر نبود؟
من یک بارخواندن قرآن را از سوره های مکی شروع کردم و اثر خیلی خوبی داشت.

پاسخ:
قرآنی را كه حضرت علی عليه السلام گرد آورى كرده بودند، داراى ويژگى‏ هاى ‏خاصى بود كه در قرآن های ديگر وجود نداشت.
ترتيب دقيق آيات و سوره ها، طبق نزول آن ‏ها رعايت‏ شده بود، يعنى در اين‏ قرآن، مكى پيش از مدنى آمده و مراحل و سير تاريخى نزول آيات روشن بود.
آیت الله معرفت پس از بیان ویژگی های مصحف امام علی(ع)، می گوید اگر پس از رحلت پيامبر (ص) از اين مصحف كه مشتمل بر نكات و شرح و تفسير و تبيين آيات ‏بود استفاده مى ‏شد، امروزه بيش ‏ترين مشكلات فهم قرآن مرتفع مى ‏گرديد.(21)
ایشان در مورد سرانجام آن مصحف می آورد:
على عليه السلام پس از اتمام جمع آوری قرآن، آن را به مسجد آورد. در حالى كه مردم‏ پيرامون ابوبكر گرد آمده بودند، به آنان گفت: "بعد از مرگ پيامبر (ص) تا كنون به‏ جمع آورى قرآن مشغول بودم، تمام آن چه بر پيامبرنازل شده است جمع آورده ‏ام. نبوده است آيه ‏اى مگر آن كه پيامبر، خود بر من‏ خوانده و تفسير و تاويل آن را به من آموخته است."
آن گاه يكى از سران گروه به پا خاست و با ديدن آن چه على عليه السلام در آن‏ نوشته‏ ها فراهم كرده بود، به او گفت: به آن چه آورده ‏اى نيازى نيست و آن چه نزد ما هست ما را كفايت مى ‏كند.(22)

______________
(1) الاتقان، ج ‏1، ص ‏189، نوع 18.
(2) تفسير عياشی، ج 1، ص 20، روايت 6؛ بحارالانوار، ج 82، ص 20، ح 10.
(3) مستدرک حاکم، ج 1، ص 356، ح 846.
(4) البرهان فی علوم القرآن، ج ‏1، ص‏234 و 241.
(5) بقره، 281.
(6) مجمع البيان في تفسير القرآن، ج ‏2، ص 676.
(7) بحارالانوار، ج ‏89، ص‏67- 69، ح 47؛ التمهيد فی علوم القرآن، ج‏1، ص‏278؛ مجمع البيان فی تفسير القرآن، ج ‏9، ص‏413.
(8) ر.ک: التمهيد في علوم القرآن، ج ‏1، ص 275؛ علوم قرآنی، معرفت، ص 119.
(9) ر.ک: التمهيد في علوم القرآن، ج ‏1، ص 280.
(10) علوم قرآنی، ص 96؛ التمهيد، ج 1، ص 169 ـ 237.
(11) المیزان، ج 12، ص 126 ـ 132؛ ترجمه المیزان ج 12، ص 183 ـ 192.
(12) الكافي، ج ‏2، ص 601، حدیث 10.
(13) علوم قرآنی، ص 120.
(14) الميزان عربی، ج ‏12، ص ‏126؛ ترجمه الميزان، ج ‏12، ص 183 و 184.
(15) مائده، 3.
(16) مائده، 67.
(17) ر.ک: أطيب البيان في تفسير القرآن، ج ‏4، ص 296.
(18) مائده، 3.
(19) ر.ک: ترجمه الميزان، ج ‏5، ص 272.
(20) مائده 3.
(21) علوم قرآنی، ص 121 و 122.
(22) ر.ک: همان، ص 122.