سوال : منظور از خودشناسی چیست؟


پاسخ : باسلام. مراد از خودشناسی، شناخت خود واقعی انسان یا همان روح انسانی است که گوهری و حقیقتی ورای ماده و فوق آن و وجودی مجرد و فراتر از جسم و جسمانیات است و سایه ای از وجود حق تعالی و خداوند متعال است و بهترین و آسان ترین راه شناخت خداوند است و روایت مشهور: «من عرف نفسه فقد عرف ربه؛ هر که خود را بشناسد، خدایش را شناخته است» بر این مطلب دلالت دارد.
برای شناخت خود، باید انسان در دو وادی سیر و گردش نماید:
1- وادی و قلمرو نظر و فکر و اندیشه: برهان های فراوانی توسط بزرگان فلسفه و عرفان درباره تجرد نفس بیان گردیده است که می توانید به این کتاب ها مراجعه نمایید (مثل دروس معرفت نفس، استاد علامه حسن زاده آملی و مقالات استاد محمد شجاعی، ج 1). ولی انسان با تأمل کوچکی می تواند بفهمد که حقیقت او غیر از بدن اوست. حقیقت انسان همان چیزی است که از وقتی خود را شناخته با کلمه «من» به آن اشاره می کرده و پس از گذشت سال ها و سپری شدن ایام کودکی و نوجوانی و جوانی و پیری باز آن حقیقت را می یابد و با همان کلمه «من» از آن تعبیر می کند با این که بدن و جسم او دستخوش تغییرات فراوانی گشته و اگر حقیقت انسان، جسم و بدن او می بود و منظور از «من» همان جسم او بود باید من کودکی غیر از من نوجوانی و این دو غیر از من جوانی و همه اینها غیر از من زمان پیری باشد. انسان حتی بدن و اعضای بدنش را به آن حقیقتش نسبت می دهد و مثلا می گوید: بدن من، دست من، چشم من و روشن است که باید بدن چیزی و «من» چیزی دیگری باشد تا بتوان بدن را به من نسبت داد. پس یکی از راه های خودشناسی غور و اندیشه و مطالعه و استدلال و برهان است.
2- وادی عمل و شناخت عملی: چیزی مانند تهذیب نفس و عبادت خالصانه و توجه و ذکر مستمر و مراقبه و مواظبت بر اعمال و کردار در خودشناسی و معرفت نفس و حقیقت انسانی مؤثر نمی باشد. کاستن از خوردن و خوابیدن و جنبه حیوانیت و تقویت جنبه معنویت و روحانیت و جلوگیری از پراکندگی و تفرقه خاطر و تمرکز بر یاد و ذکر و مراقبه حق و استمرار و دوام آن و فاصله گرفتن از اهل هوا و هوس و گناه و نداشتن ارتباط و تماس بیش از حد نیاز با افراد جامعه و نپرداختن بیش از حد ضرورت به کارهای دنیوی کلید شناخت خود معرفت نفس است که ثمره آن شناخت پروردگار است. البته این کاری دقیق و طولانی است و پس از سال ها بندگی و عبادت و عمل به دستورات الهی و مراقبت و مواظبت حاصل می گردد.
از راه بندگی خداوند ، با پایبندی به وظایف دینی یعنی انجام واجبات و ترك محرمات ، و آراستن نفس به صفات عالیه اخلاقی و زدودن صفات پست و رذیله و اخلاص عمل برای رضای خدا ، خداوند در قرآن كریم می فرماید :ان الذین جاهدو فینا لنهدینهم سبلنا کسانی که در راه ما تلاش کنند راههای هدایت را به آنان می نماییم. و نیز می فرماید ان الذین قالو ربنا الله ثم استقاموا تتنزل علیهم الملائكه کسانی که گفتند پروردگار ما الله است و در این راه استقامت ورزیدند ملائکه ی الهی بر آنان نازل خواهد شد. و در کلمات معصومین آمده : (من اخلص لله اربعین یوما انبت الله الحكمة فی قلبه و یجری من قلبه علی لسانه و جوارحه ؛ کسی که چهل روز تمام کارهایش فقط و فقط برای خدا باشد خداوند نور حکمت و بینایی را بر دلش می فشاند و حکمت از دلش بر زبانش و اعضا و جوارحش جاری میشود ) بنا بر این با استقامت در مسیر اطاعت و عبودیت محض خداوند ظرفیت وجودی انسان بسط پیدا می کند. مطالعه ی کتب زیر مفید است :
1- چهل حدیث، امام خمینى(ره).
2- المراقبات، میرزا جواد ملكى تبریزى.
3- پرواز در ملكوت، امام خمینى(ره).
4- جامع السعادات، مولى مهدى نراقى.
5- محاسبة النفس، سید بن طاووس.
6- خودشناسى براى خودسازى، محمد تقى مصباح یزدى.